Ομιλίες-δημοσιεύσεις-παρουσιάσεις μελών

"Ομιλία  του προέδρου του Συλλόγου μας κ.  Κωνσταντίνου Αβανίδη  στην ημερίδα που πραγματοποιήθηκε στην Αξό  Γιαννιτσών του Δήμου Πέλλας, στις  27/10/13 για το  <<Γλωσσικό Ιδίωμα της Αξού Καππαδοκίας>> ".

To Γλωσσικό Ιδίωμα Της Αξού

κ.κ. Καλημέρα σας

Το θέμα το οποίο θα συζητήσουμε σήμερα είναι το <<γλωσσικό ιδίωμα της Αξού>.

Η Ιστορία της Καππαδοκίας είναι μεγάλη και πολύπλοκη.

Προτού αναφερθούμε στα γλωσσικά ιδιώματα θα σας πω πως υπάρχουν αρκετές διάλεκτοι όπως είναι η Καππαδοκική, η Κυπριακή, αυτή της Κάτω Ιταλίας, Κρητική, Ποντιακή, Τσακώνικη (Νότια Κυνουρία της Αρκαδίας) και η Ρωμανιώτικη,  η οποία είναι μία κοινή γλώσσα με τους Εβραίους όπου  χρησιμοποιούν την Εβραϊκή  αλφάβητο για να γράψουν Ρωμανιώτικα.

Και τώρα θα μιλήσουμε για την Καππαδοκία μας την ιδιαίτερη πατρίδα των γονιών μας.

Από αμνημονεύτων χρόνων ήταν μία πολύγλωσση και πολυπολιτισμική χώρα . Εδώ Χουρρίτες , Χετταίοι και Ασσύριοι ζούσαν μαζί , Καππαδόκες, Φρύγοι και Γαλάτες, Έλληνες Αρμένιοι και Τούρκοι.

Για όλους αυτούς τους λαούς η γλώσσα ήταν αναπόσπαστο μέρος της ταυτότητος τους.

 Ένα φλαμανδικό ρητό λέει  ότι η γλώσσα είναι όλος ο λαός.

Πράγματι εάν θέλουμε να επικοινωνήσουμε με τα μέλη της γλωσσικής μας κοινότητας  θα πρέπει να μάθουμε καλά την μητρική μας γλώσσα .

Αυτή η γλώσσα είναι θησαυρός  που συντηρεί και μεταδίδει την ιστορία μας, τις παραδόσεις μας ,την ταυτότητα μας και έτσι το πνεύμα και την ψυχή μας.

Η μητρική μας γλώσσα  επιπλέον μας μαθαίνει πώς να βλέπουμε τον εσωτερικό , και τον εξωτερικό μας κόσμο

Μας προμηθεύει ιδέες και κατηγορίες οι οποίες μπορούν να ποικίλουν σημαντικά στις διαφορετικές γλώσσες του κόσμου.

Όποιος θέλει να μάθει τα Ελληνικά, πρέπει να ξέρει τι σημαίνει <<Δημοκρατία >>,  τι σημαίνει <<Φιλοξενία>>, τι σημαίνει << Έρως>> σε σύγκριση με αγάπη .

Όποιος θέλει να μάθει Καππαδοκικά, αντιμετωπίζει πρόσθετα προβλήματα δεν του φτάνει μόνο να ξέρει Ελληνικά, εάν θέλει  να μάθει Αξενίτικα  για παράδειγμα, το καππαδοκικό ,<<ιδίωμα της Αξού>>, θα πρέπει να ξέρει πως οι Αξενοί λένε τον αδερφό του πατέρα <<Νταϊ>> αντί για θείο, ενώ λένε τον αδελφό της  μητέρας <<λούβα>>, αντί επίσης για θείο.

Πρέπει να διακρίνει  το φσαχ από το κλακ, το φσαχ είναι μικρό παιδί ενώ το κλακ το μεγαλύτερο σε ηλικία.

Σε μεγάλη ηλικία, δηλαδή πριν λίγα χρόνια,  όταν άρχισα να ασχολούμαι  με την καταγωγή των γονιών μου ανακάλυψα πως στην γλώσσα μας, δηλαδή την αξενίτικη χρησιμοποιούνται πάρα πολλές αρχαίες λέξεις, οι οποίες δεν έχουν επιβιώσει στην κοινή Νεοελληνική γλώσσα .

Κάποτε διάβασα τα εξής  σε ένα κείμενο γραμμένο στα Αξενίτικα <<εϊτό καλοσύν μποίκις  του εμένα , να μποίκω κι ένα καλοσύν  εσένα >> δηλαδή μου έκανες αυτήν την εξυπηρέτηση, τώρα θα κάνω και εγώ σένα μια εξυπηρέτηση.

Τα  ρήματα  μποίκις και να μποίκου δεν χρησιμοποιείτε πλέον   στην κοινή  Νεοελληνική γλώσσα όπου θα λέγαμε, έκανες και θα κάνω, αντίστοιχα. Οι ρηματικοί  τύποι των αξενίτικων είναι σίγουρα αρχαίοι και είναι αντίστοιχοι των βυζαντινών ρηματικών τύπων ποίκες ή εποίκες και να ποίκω.

Το γεγονός ότι προφέρονται διαφορετικά, δεν είναι τόσο σημαντικό. Ακόμη και στην αρχαιότητα  ήταν διαφορετική η Καππαδοκική  προφορά.

Ο Άγιος Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός, για παράδειγμα αναφέρει πως οι Κωνσταντινουπολίτες  μιλούσαν  με υπεροπτική και υψηλή προφορά και την δική τους προφορά τη θεωρούσαν  <<τραχύ και αγροίκων>>

Ένας ακόμη γνωστός  καππαδόκης  είναι ο Παυσανίας της Καισαρείας, ρήτορας που έζησε τον δεύτερο αιώνα μετά Χριστό και υπήρξε μαθητής του Ηρώδη του Αττικού, λέγεται ότι συνένωνε τα σύμφωνα.

Το φαινόμενο αυτό το συναντάμε σε τύπους όπως  <<πάρνι>>   στην φράση μην μας πάρνι χαμπάρ, όπου στην νεοελληνική κοινή θα λέγαμε μην μας πάρουν είδηση. Άλλο παράδειγμα είναι η λέξη  <<κλακ>> που σε άλλες διαλεκτικές  ποικιλίες των καππαδοκικών είναι κουλάκ, που το λέμε εμείς οι Αξενοί τα κλάκιατνε, όταν άλλοι καππαδόκες  λένε τα κουλάκιατουν.

Εξίσου αρχαίες είναι οι λέξεις το μον δηλαδή δικό μου το σον το δικό σου ,Τεμέτερ  δικό μας και και τε σέτερ δικό σας οι οποίες λέξεις προέρχονται από τους βυζαντινούς τύπους το (ε)μον,  το σον το εμέτερον και το εσέτερον . Αυτοί είναι χαρακτηριστικοί τύποι των Ελληνικών της Μικράς  Ασίας, και το  διαπιστώνουμε από το γεγονός ότι ο Άγιος  Ιωάννης ο Ευαγγελιστής αρεσκόταν  στο να τις χρησιμοποιεί .

Έτσι καταλήγουμε στο ότι το ελληνικό μέρος των Καππαδοκικών  είναι πολύ πιο κοντά στην Αρχαία Ελληνική  κληρονομιά απ΄ ότι οι υπόλοιπες Νεοελληνικές διάλεκτοι.  Και εδώ θα μπορούσα να σας πω πάμπολλες τέτοιες λέξεις, που έχουν ρίζα και προέρχονται από αρχαίες Ελληνικές , και είμαι σίγουρος ότι τέτοιες λέξεις ξέρετε οι περισσότεροι από το ακροατήριο. Θέλετε να σας θυμίσω ορισμένες π.χ η λέξη τήρα, από πού προέρχεται;   Μα φυσικά από την αρχαία λέξι Θήρα  (Πόρτα ), ορνί από την λέξι  όρνιθα, ντάκνω από την λέξι δαγκώνω, λαχτώ από την αρχαία λέξι λακτίζω, η λέξη χεγός που σημαίνει Θεός,  Αχενάσης που θα πεί Θανάσης   και πάμπολλες ακόμα και εδώ θέλω να σας αναφέρω και ένα περιστατικό έτσι για να γελάσουμε και λίγο όταν κάποια στιγμή είχα μάσα στο αυτοκίνητο μου, μία ξαδέλφη μου από την Κρήτη  και συγκεκριμένα από το Πιράθι, προσπαθώντας να αποφύγω έναν κίνδυνο έκανα μια παρατιμονιά και ξέρετε τι μου είπε; Γιβρούμ ντράνα ορτούσκα, δηλαδή κοίτα  ορθά, δηλαδή  σωστά. Και πάμπολλες  τέτοιες λέξεις θα μπορούσα να σας πω.

Φυσικά υπάρχουν πολλές τούρκικες λέξεις στα Αξενίτικα , αλλά όχι τόσες πολλές όσες μπορεί κανείς να βρει  στην διάλεκτο των περιοχών Ούλαγατς και Σεμέντερε  (Σήμαντρα ) , τα ονόματα των οποίων είναι Τουρκικά .

Ούλαγατς σημαίνει ψηλό δέντρο και Σεμέντερε σημαίνει <<κοιλάδα με γιασεμί >> .

Η λέξη φσιάχ προέρχεται από την πολύ παλιά τούρκικη λέξη  uvsak  που αρχικά σήμαινε  <<μικρός>>,  από την άλλη η λέξη κλάκ  είναι κατά πάσα πιθανότητα ελληνική και  προέρχεται από την λέξη κουλάκι η οποία και αυτή  προέρχεται από την λέξη σκυλάκι << μικρό σκυλί >>.

 Και  δεν είναι ασυνήθιστο να παρομοιάζονται πολλές φορές τα μικρά παιδιά με  μικρά ζωάκια, όπως και η λέξη  γιαβρί  που σημαίνει το μικρό περιστέρι, το οποίο λέμε συνήθως όταν θέλουμε να προσφωνήσουμε τα μικρά παιδιά, προσφώνηση που χρησιμοποιούμε ακόμη  και τώρα. Μπορώ να σας αναφέρω και άλλες πάμπολλες  τέτοιες λέξεις όμως για την οικονομία του χρόνου θα σταματήσω εδώ.

Οπότε το γλωσσικό ενδιαφέρον της Καππαδοκικής είναι διπλάσιο, μιλάμε για μία ανάμικτη γλώσσα. Το ελληνικό μέρος είναι καθαρά Βυζαντινό και Αρχαίο Ελληνικό, ενώ το τουρκικό μέρος ανιχνεύετε σε όλα τα επίπεδα, στη φωνολογία, στη μορφολογία, στη σύνταξη και το λεξικό .

Μεγάλο ατύχημα για την νεοελληνική  διαλεκτολογία στάθηκε το ότι δεν προλάβαμε να μελετήσουμε επί τόπου την Καππαδοκική διάλεκτο και τα ιδιώματα άλλων περιοχών της Μικράς Ασίας, σε όλη την έκτασή τους πριν την ανταλλαγή, δηλαδή πριν το 1924. Φυσικά δεν έλειψαν στο τέλος του περασμένου αιώνα και στις αρχές του τωρινού, προσπάθειες ελλήνων λογίων της Μικράς Ασίας, να συγκεντρώσουν αρκετό υλικό και να σχεδιάσουν γραμματικές μελέτες των πατρίδων τους. Παράδειγμα για την περιοχή της Καππαδοκίας που και μας ενδιαφέρει, τα βιβλία του κ.Α.Σ.Αλεκτορίδη και του Σ.Κρινοπούλου για τα Φερτάκαινα, του Φαρασόπουλου για τα Σίλλατα, του Ι.Σ. Αρχέλαου για την Σινασόκ., κ.α.

Όλες αυτές οι εργασίες είχαν δύο βασικά μειονεκτήματα:

Πρώτον ότι κάλυπταν ελάχιστο τμήμα του Καππαδοκικού Ελληνισμού και δεύτερον ότι οι συγγραφείς ήταν μεν ντόπιοι και περιγράφανε ιδιώματα που ήταν η μητρική τους γλώσσα, άρα την ήξεραν πολύ καλά και την αισθανόταν βαθιά, ωστόσο θα πρέπει να ομολογήσουμε πως δεν ήταν ιδικοί γλωσσολόγοι, και φυσικά σε όλους μας είναι γνωστό πόσο πολύ υστερεί  σε μέθοδο και ποιότητα , η ερασιτεχνική δουλειά. Όπως και να το κάνουμε είναι ερασιτεχνική και δεν μπορούμε να έχουμε και πολλές απαιτήσεις, αυτό φυσικά συμβαίνει σε κάθε τέτοιου είδους επιστημονικό κλάδο.

Έτσι η συστηματική έρευνα της Καππαδοκικής διαλέκτου, για τα χόνια πριν την ανταλλαγή θα ήταν ανύπαρκτη εάν δεν είχαμε την τύχη εμείς οι Καππαδόκες, να ασχοληθεί με περίσσιο ενδιαφέρον ο Άγγλος Ελληνιστής Dawkins, μέσω της  ειδικής μελέτης της διαλέκτου αυτής,  μελέτη που  μας έγινε γνωστή μέσα από το θαυμάσιο βιβλίο του <> .

Ο γνωστός μας πλέον φιλέλληνας Dawkins έκανε για τον σκοπό αυτό τρία ταξίδια στην αγαπημένη  πατρίδα, το 1909, το 1910 και το 1911.

Επισκέφθηκε το ένα μετά το άλλο ελληνόφωνα χωριά  της Καππαδοκίας, παρά τις αντιξοότητες εκείνης της εποχής, την τεράστια γεωγραφική έκταση, την ανυπαρξία οδικού δικτύου και μέσων μεταφοράς, και όχι μόνο μία αλλά τρεις φορές. Είχε επιπλέον να αντιμετωπίσει και την διαλεκτολογία που απαιτεί μεγάλη εξοικείωση με κάθε περιγραφόμενο ιδίωμα και απεριόριστη χρονική άνεση για την καταγραφή και αναζήτηση τους. Τι σημαίνει αυτό;  Ότι δεν είχε στην διάθεση του βοηθούς, γνώστες των ιδιωμάτων,  ούτε φυσικά είχε τη δυνατότητα να συνομιλεί με εγγράμματους  ανθρώπους των χωριών, παρά μόνον με τον δάσκαλο, εάν υπήρχε και αυτός,  με τον παπά και με κάποιους πιθανόν  μαθητές. Με με τις γυναίκες ούτε να το συζητάμε .

Με τις συνθήκες αυτές είναι αξιοθαύμαστο που μπόρεσε να συλλέξει το πλούσιο γλωσσικό υλικό και τα άφθονα κείμενα στα οποία  βασίστηκε η μεγάλη και εξονυχιστική μελέτη του για τα Καππαδοκικά ιδιώματα .

Ο Dawkins πίστευε ότι δεν υπήρχε καιρός για χάσιμο και ότι η μελέτη όλων αυτών των ιδιωμάτων έπρεπε να γίνει το συντομότερο δυνατόν,  διότι αν και δεν μπορούσε να προβλέψει το ξερίζωμα των Ελλήνων της Ανατολής  με την ανταλλαγή, φοβόταν ότι η Ελληνική γλώσσα δεν θα αργούσε να υποκύψει μπροστά στην ασυγκράτητη βαθμιαία επικράτηση της Τουρκικής γλώσσας .

Το έβλεπε σχεδόν μπροστά του ότι οι ελληνόφωνοι χριστιανοί με τον καιρό όλο και λιγόστευαν και οι τουρκόφωνοι όλο και περισσεύαν .

Αντιλαμβανόταν  και τον πρόσθετο κίνδυνο για τα  τοπικά ιδιώματα από την εξάπλωση της  κοινής νεοελληνικής  που διέδιδε τότε η Ελληνική Παιδεία, με τα λαμπρά κοινοτικά σχολεία και με τους εμπνευσμένους και ενθουσιώδεις δασκάλους. Και εδώ θα μου επιτρέψετε να αναφερθώ και στον δικό μας δάσκαλο, μάλλον εθνοδιδάσκαλο, και πατέρα της Καππαδοκίας  τον Γεώργιο Προδρόμου Μαυροχαλυβίδη, που σωστά πράττωντας  πριν λίγα χρόνια άνθρωποι δικοί μας αποφάσισαν να στήσουν την προτομή αυτού του μεγάλου δασκάλου στην αυλή του δικού μας δημοτικού σχολείου, εδώ στην Αξό , αναγνωρίζοντας και τιμώντας  τις υπηρεσίες που προσέφερε στον τόπο μας και ιδιαίτερα  στο χωριό μας και  που κατά γενική ομολογία θα ήμασταν φτωχότεροι χωρίς αυτόν.

Αξίζει εδώ να σταθούμε για λίγο σε αυτήν την μεγάλη προσωπικότητα που λέγεται  Γεώργιος Μαυροχαλυβίδης και να πούμε λίγα λόγια για αυτόν και για το έργο του. Πέρα από την δίτομη Μονογραφία έγραψε  σε συνεργασία με τον αείμνηστο γλωσσολόγο διαλεκτολόγο Ιορδάνη Κεσσίσογλου και το γλωσσικό ιδίωμα της Αξού που εκδόθηκε το 1960 από το κέντρο Μικρασιατικών σπουδών με  τίτλο <<το Γλωσσικό ιδίωμα της Αξού>>.

Την φωνητική αξία των διαλεκτικών  στοιχείων την επιμελήθηκε ο κ. Ιορδάνης Κεσσίσογλου με περισσή επιμέλεια.

Το έργο του το προλογίζει ο αείμνηστος καθηγητής του Αριστοτέλειου Πανεπιστήμιου Θεσσαλονίκης  κ. Ν. Ανδριώτης  με ιδιαιτέρα κολακευτικά λόγια.

Με την συγγραφή του έργου αυτού στόχος του Μαυροχαλυβίδη ήταν να διασωθεί και να διαιωνισθεί η διάλεκτος της Αξού και να διαβιβασθεί από γενιά σε γενιά

Η μελέτη του γλωσσικού ιδιώματος της Αξού του Μαυροχαλυβίδη συνοψίζεται:

Πρώτον στην δομή του ιδιώματος δηλαδή στην γραμματική,  το συντακτικό και το πλούσιο λεξιλογικό υλικό.

Δεύτερον  στις λέξεις του  ερμηνευτικού και ετυμολογικού λεξιλογίου από τις οποίες ένας πολύ σημαντικός αριθμός είναι καθαρά ιδίωμα ελληνικής προέλευσης και παρά την έντονη επίδραση της Τουρκικής πάνω στο ιδίωμα, αυτό δεν αφομοιώθηκε, δεν υπέκυψε σε αυτήν αλλά ούτε εκτοπίσθηκε από αυτήν.

 Τρίτον  αναφέρεται στα Καππαδοκικά ιδιώματα, στα οποία συχνά βρίσκουμε  τα λεγόμενα αντιδάνεια, λέξεις δηλαδή Ελληνικές, που τις δανείστηκαν οι Τούρκοι, τις αλλοίωσαν και αλλοιωμένες τις ξαναπήραν οι  Έλληνες  μαζί με τα άλλα δάνεια από την Τουρκική γλώσσα.

Τέταρτο τις ανετυμολόγητες  λέξεις οι οποίες υπάρχουν στο γλωσσικό ιδίωμα της Αξού, λέξεις που αμφιβάλουμε για το έτυμο  τους και δεν  ξέρουμε αν οι λέξεις αυτές είναι Ελληνικές  ή Τουρκικές ή και ακόμα Αρμενικής καταγωγής.

Πέμπτον ακολουθούν οι στερεότυπες εκφράσεις που πολλές φορές δείχνουν και αυτήν την επίδραση της Τουρκικής γλώσσας.

Από την όλη μελέτη, τόσο του Γεώργιου Μαυροχαλυβίδη, του γλωσσολόγου διαλεκτολόγου όσο και της κόρης του συγγραφέα Ανθούλας Μαυροχαλυβίδου, διαπιστώνεται η αρχαία Ελληνική προέλευση του Ιδιώματος και δίνει το μέτρο της μεταγενέστερης  επίδρασης  πάνω του.Την αιτιολογία της επίδρασης αυτής πάνω σε ένα αμιγές Ελληνοχριστιανικό χωριό όπως ήταν η Αξό και την πληρέστερη άποψη της αρχαίας καταγωγής των κατοίκων της Αξού και του ιδιώματος τους, τα δίνει ο συγγραφέας με λεπτομερή ανάλυση και στοιχεία στην δίτομη μονογραφία

Ο Ντόκινς  περιγράφει  την κατάσταση της γλώσσας ως εξής  <<  το Τουρκικό πνεύμα έχει αντικαταστήσει  το Ελληνικό, το σώμα παραμένει Ελληνικό αλλά η ψυχή έχει γίνει Τουρκική >>.

Η μίξη γλωσσικών κωδίκων αντικατοπτρίζει την πολιτισμική συμβίωση χριστιανών και μουσουλμάνων,  η οποία επιβεβαιώνεται και από τις προσωπικές μαρτυρίες προσφύγων που συγκεντρώνονται  στην σειρά  <<Η Έξοδος >>  του κέντρου Μικρασιατικών σπουδών. Οι Καππαδόκες  πρόσφυγες που εγκαταστάθηκαν στην περιοχή της Μακεδονίας ήταν στην πλειονότητά τους μόνο τουρκόφωνοι. Υπήρχε όμως και μια μειονότητα που χρησιμοποιούσε και την καππαδοκική και την τουρκική. Όπως επισημαίνει ο διαλεκτολόγος  Νικόλαος Κοντοσόπουλος, «όποιος ακούει ―ή μάλλον διαβάζει, γιατί σήμερα δεν μιλιούνται πια τα ιδιώματα αυτά, αφού όλοι σχεδόν οι φορείς τους, πρόσφυγες του 1922, έχουν πεθάνει― την καππαδοκική  διάλεκτο, δεν ξέρει αν έχει να κάνει με τούρκικα σε ελληνικό στόμα ή με ελληνικά σε τούρκικο στόμα. 

Η δύσκολη διαδικασία του επιπολιτισμού, οι διακρίσεις αλλά και η καταπίεση που οι πρόσφυγες ένιωθαν ότι βίωναν στην νέα τους πατρίδα συνέβαλαν στην επιτάχυνση της διαδικασίας της γλωσσικής φθοράς και του γλωσσικού θανάτου, η οποία είχε ξεκινήσει προ πολλού. Συνεργάτες του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών που πήραν συνεντεύξεις από φυσικούς ομιλητές κατά τις δεκαετίες του 1940 και του 1950, καταβάλλοντας μια ύστατη προσπάθεια να καταγράψουν ορισμένες από τις διαλέκτους της Καππαδοκίας όσο αυτές ομιλούνταν ακόμη, διαπίστωσαν με θλίψη ότι ακόμη και οι ηλικιωμένοι είχαν αρχίσει να ξεχνούν σταδιακά την μητρική τους γλώσσα και αρνούνταν να την μεταδώσουν στα παιδιά και τα εγγόνια τους.

Ο πόλεμος του 1940 πέρα από τα δυσάρεστα ενός πολέμου θα πρέπει να ομολογήσουμε πως ήταν αιτία να ξεπεραστούν τα πολύ μεγάλα προβλήματα που είχαν προκύψει εξαιτίας της ανταλλαγής και του μεγάλου προβλήματος της γλώσσας διότι στο μέτωπο βρέθηκαν  Έλληνες από όλα τα μήκη και τα πλάτη και έτσι προσπαθώντας να επιβιώσουν το μόνο που δεν τους ένοιαζε ήταν η γλώσσα και όλα τα άλλα που δήλωναν την καταγωγή τους. Σήμερα όλοι νιώθουμε ίσοι προς ίσον και φυσικά όταν επικαλούμαστε  την καταγωγή εννοούμε την καταγωγή των γονιών μας .

Τέλος κάνω μια παράκληση σε όλους εμάς που έχουμε Αξενίτικη καταγωγή να φροντίσουμε να μάθουμε στις νεώτερες γενιές αυτήν την υπέροχη γλώσσα. Είμαι σίγουρος ότι όλοι ήμαστε περήφανοι και τυχεροί που γεννηθήκαμε   Καππαδόκες αλλά και συνάμα ΑΞΕΝΟΙ.

Ευχαριστώ